جو یا اتمسفر سامانه گازی طبیعی پویا و پیچید‌ه‌ای است که زندگانی در سیاره زمین به آن وابسته است. کاهش ستبری لایه اوزون در استراتوسفر به‌دلیل آلودگی هوا دیرزمانی است که خطری برای تندرستی مردمان و نیز زیست‌بوم‌های زمین شناخته می‌شود.

آلودگی هوا بیش از هر آلودگی دیگری (دوسوم موارد مرگ ناشی از انواع آلودگی) جان انسان‌ها را گرفته‌ است. پس از آن، آلودگی آب دومین عامل مرگ‌ومیر است (۱/۸میلیون مرگ). در جایگاه سوم، آلودگی محل کار، جان ۸۰۰هزار نفر را گرفته است. آلودگی هوا ممکن است طبیعی مانند فعالیت آتش‌فشان‌ها، یا مصنوعی و ساخته دست انسان باشد. بیشتر آلودگی‌های مصنوعی ناشی از فعالیت وسایل نقلیه و کارخانه‌ها هستند.

انجمن مشترک مهندسان آلودگی هوا و کنترل آن، آلودگی هوا را به این صورت تعریف کرده است: «آلودگی هوا عبارت از وجود یک یا چند آلاینده در هوای آزاد مانند گازها، بخارات، گردوغبار، بو، دود غلیظ و میست با کمیت، مشخصات و زمان ماند کافی است که برای زندگی انسان، حیوان و گیاه خطرناک و برای اموال مضر است یا به‌طور غیر قابل قبولی مانع استفاده راحت از زندگی و اموال می‌شود.»

اثرات آلودگی هوا روی انسان

در جهان سالانه ۳میلیون نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که ۹۰درصد آنان در کشور‌های توسعه‌یافته هستند. در برخی کشور‌ها تعداد افرادی که در اثر همین عامل جان خود را از دست می‌دهند، بیشتر از قربانیان سوانح رانندگی است. این مرگ‌ومیر به‌طور خاص مربوط به آسم، برونشیت، تنگی نفس، سکته قلبی و آلرژی‌های مختلف تنفسی است. آلودگی هوا به روش‌های گوناگونی می‌تواند آثار زیان‌بار درازمدت و کوتاه‌مدتی بر سلامت انسان‌ها بگذارد. تأثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است.

آسیب‌پذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بسیار بیشتر از دیگران است. کودکان کم‌سن‌وسال و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب می‌بینند.
معمولا میزان آسیب بستگی به میزان قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی زیان‌بار مانند تماس با آلاینده‌ها و غلظت مواد شیمیایی دارد. صدمات ریوی ناشی از هوای آلوده به اوزون، خطری است که هر ۳نفر از ۵نفر با آن روبه‌رو هستند.

متخصصان معتقدند موادی که از طریق هوای آلوده وارد محیط می‌شوند، دارای ترکیباتی هستند که باعث نابودی بافت‌های مختلف بدن خواهد شد. این مواد از طریق ریه، پوست، مخاط بدن، مخاط چشم، گوش، بینی و دستگاه گوارش وارد بدن و باعث تخریب سلول‌های بدن می‌شوند. درواقع تجمع این مواد در بدن هنگام آلوده‌بودن هوا به‌دلیل داشتن اکسیژن ناپایدار و واکنش با یک سلول، آن را اکسید می‌کند.

باران اسیدی

یکی از آثار آلودگی هوا باران اسیدی است. باران اسیدی به پدیده‌هایی مانند مه اسیدی و برف اسیدی گفته می‌شود که با مقادیر چشمگیری اسید از آسمان همراه است. باران هنگامی اسیدی می‌شود که میزان پیاچ آب آن کمتر از ۵/۶ باشد. این مقدار پیاچ بیانگر تعادل شیمیایی به‌وجودآمده میان کربن‌دی‌اکسید و حالت محلول آن یعنی بی‌کربنات در آب خالص است.

باران اسیدی نتایج زیان‌بار اکولوژیکی بر سلامتی انسان، حیوانات و پوشش گیاهی دارد. باران‌های اسیدی از گاز‌های گوگرد دی‌اکسید و از خانواده اکسید نیتروژن خروجی از دود اگزوز خودرو‌ها و کارخانه‌ها ایجاد می‌شود. این گاز‌ها در جو زمین با بخار آب واکنش می‌دهد و اسید‌هایی مانند سولفوریک اسید و نیتریک اسید تشکیل می‌دهد.

آلوده‌کننده‌ها

مهم‌ترین آلاینده‌هایی که از طریق فعالیت‌های انسانی تولید می‌شوند، شامل این موارد است:
کربن‌مونوکسید: گازی بی‌بو و بی‌رنگ و سمی است و بر اثر سوخت ناقص مواد ایجاد می‌شود.

اکسید‌های گوگرد به‌ویژه گوگرد دی‌اکسید: زغال‌سنگ و سوخت‌های نفتی مقداری گوگرد نیز در خود دارند و سوختن آن‌ها دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کند.

اکسید‌های نیتروژن به‌ویژه نیتروژن دی‌اکسید: بر اثر سوخت در دما‌های بالا تولید می‌شوند. نیتروژن دی‌اکسید بویی تند و زننده و رنگ قهو‌های دارد که بر فراز آسمان شهر‌های بزرگ دیده می‌شود.

ترکیبات آلی فرار: این ترکیبات به ۲دسته متان و غیرمتان‌ها تقسیم می‌شوند. متان گاز اصلی تشکیل‌دهنده گاز طبیعی است و اثر گلخانه‌ای بسیار نیرومندی دارد. بقیه ترکیبات آلی فرار هم اثرات گلخانه‌ای چشمگیری دارند. ترکیبات فرار آروماتیک مثل بنزن و تولوئن اثر سرطان‌زایی دارند و به‌طور مستمر در معرض آن‌ها قرارگرفتن ممکن است به سرطان خون منجر شود.

ذرات معلق: به همه اجزای ریز مایع یا جامدی (به‌جز آب خالص) گفته می‌شود که در جو زمین پراکنده هستند و اندازه میکروسکوپی یا زیرمیکروسکوپی اما بزرگ‌تر از ابعاد مولکولی دارند. ذرات کوچک‌تر بسیار خطرناک‌تر هستند، زیرا به ریه‌ها نفوذ می‌کنند و برخی از آن‌ها حتی وارد جریان خون و باعث بیماری‌های تنفسی و قلبی مختلف می‌شوند. این ذرات همچنین روی خاک و آب می‌نشینند و آلودگی منابع آبی و خاک را موجب می‌شوند.

کلروفلوئوروکربن‌ها: گازی که عامل اصلی تخریب لایه اوزون است و استفاده از ترکیباتی که باعث آزادسازی آن می‌شود، امروزه ممنوع شده است.

پیامد‌ها

از مهم‌ترین مشکلاتی که امروزه بشر با آن روبه‌روست، آلودگی هواست و به‌دلیل افزایش بی‌رویه فعالیت‌های صنعتی، مصرف سوخت‌های فسیلی و تراکم جمعیت در برخی شهر‌ها، روزبه‌روز شدیدتر می‌شود. آلودگی هوا تهدیدی جدی، مستمر و فراگیر علیه سلامت موجودات زنده و محیط زیست است که علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی و به‌خطرانداختن سلامت انسان‌ها و سایر موجودات زنده، تبعات سوء اقتصادی و اجتماعی نیز دارد که به‌صورت آرام و تدریجی و گاهی جبران‌ناپذیر نمایان می‌شود.